Tính truyền miệng là gì?
Truyền miệng là sự ghi nhớ bằng cách nhập tâm và phổ biến bằng lời nói hoặc trình diễn cho người khác xem, nghe. Văn học dân gian khi được phổ biến lại, đã thông qua lăng kính chủ quan (bộ não người) nên thường được sáng tạo thêm. Văn học dân gian thường được truyền miệng theo không gian (từ vùng này qua vùng khác), hoặc theo thời gian (từ đời trước đến đời sau). Quá trình truyền miệng của văn học dân gian chủ yếu thông qua diễn xướng dân gian.
Tại sao văn học dân gian lại có tính truyền miệng?
“Phương thức sáng tác và tồn tại bằng truyền miệng là phương thức chủ yếu, và trong những giai đoạn lịch sử nhất định, là phương thức duy nhất của văn học dân gian”1. Văn học dân gian ra đời từ buổi sớm của xã hội loài người, khi con người chưa phát minh ra chữ viết. Trong thời kì đó, truyền miệng là phương thức duy nhất và tất yếu của văn học dân gian. Khi nhân loại có chữ viết, đặc biệt là khi chữ viết trở nên phổ biến, một bộ phận văn học dân gian được văn bản hóa, tức phương thức truyền miệng không còn là duy nhất. Tuy vậy, đời sống thực sự của nó vẫn được duy trì bằng con đường mà nó đã nảy sinh.
Đặc trưng truyền miệng phản ánh phương thức sinh thành, tồn tại và phát triển của văn học dân gian. Được sáng tác và lưu truyền thông qua con đường truyền miệng, văn học dân gian đòi hỏi ở người nghệ nhân không chỉ tài năng mà đặc biệt hơn là trí nhớ. Tác phẩm văn học dân gian thường không giữ được trọn vẹn hình hài khi trải qua quá trình trao lời giữa nhiều cá nhân trong tập thể. Khoảng trắng này một mặt có thể làm giảm sút giá trị của sáng tác dân gian, một mặt là cơ hội để nhiều cá nhân cùng tham gia quá trình sáng tác và bồi đắp cho tác phẩm dân gian thêm nhiều giá trị. Có thể khẳng định, sự tồn tại của tác phẩm dân gian là minh định cho hiện tượng trầm tích giá trị qua nhiều cá nhân, thế hệ của cộng đồng. Điều này có nghĩa là sự bóc mòn giá trị tác phẩm dân gian, nếu có, sẽ xóa tên sáng tác trong kho tàng dân gian của tập thể.
Đặc trưng truyền miệng tạo điều kiện cho văn học dân gian lan tỏa nhanh và rộng. Qua con đường truyền miệng, một tác phẩm có thể đồng thời vừa được ứng tác, vừa được lưu truyền đến cùng lúc nhiều cá nhân. Mỗi cá nhân tham gia quá trình dân gian, ngay sau đó sẽ trở thành một điểm sóng, đóng vai trò khởi xướng một chu trình truyền tải mới.
Trong đời sống hiện đại, khi chữ viết đã phát triển hoàn thiện, khi công nghệ thông tin đã chiếm vai trò quan trọng trong đời sống, văn học dân gian gửi mình trong những môi trường mới, như vỉa hè, quán cóc… Truyền miệng với ưu thế tự do, cho phép cá nhân để lại dấu ấn của mình vẫn chưa bao giờ thôi quyến rũ nhân dân lao động. Sự tham gia của trí thức vào những quá trình dân gian ngày càng mặn duyên là một lời hứa cho sự tồn tại song hành của bộ phận “văn học truyền miệng” cùng với bộ phận văn học viết trong một nền văn học.
Văn học dân gian, mang bản chất nguyên hợp, là một sự tổng hòa. Đặc trưng truyền miệng có sự dung hòa đặc biệt với đặc trưng diễn xướng, trong sự hòa hợp lớn của văn học dân gian. Đặc trưng này đồng thời là khởi đầu, đồng thời là hệ quả của đặc trưng còn lại. Truyền miệng và diễn xướng chuyển hóa không ngừng trong đời sống của văn học dân gian.
+ Nhóm tác giả Đinh Gia Khánh – Chu Xuân Diên – Võ Quang Nhơn quan niệm văn học dân gian là “một hình thức của nghệ thuật biểu diễn không chuyên”1. Giáo trình Văn học dân gian của khoa Ngữ Văn, trường Đại học Sư phạm Đà Nẵng năm 2010 sử dụng thuật ngữ “diễn xướng” thay cho “biểu diễn”. Thuật ngữ “diễn xướng” thể hiện được đặc trưng của văn học dân gian ở chỗ cộng gộp được mối liên hệ giữa người diễn xướng với môi trường và các cá nhân tham gia vào không gian diễn xướng.
+ Diễn xướng là một đặc trưng quan trọng góp phần định hình toàn vẹn tác phẩm dân gian. Diễn xướng trả văn học dân gian về với môi trường nảy sinh, về với hình hài khởi đầu và về với cái duyên của nó. Lời nói, khác với chữ viết, có một bộ phận ý nghĩa được tạo sinh bằng ngữ điệu. Chính vì vậy, truyền miệng là môi trường mà lời nói có thể phát huy hiệu quả tiềm năng của ngữ điệu, và diễn xướng là bước hoàn thiện cho sáng tác dân gian.
+ Diễn xướng đồng thời là sự thể hiện đặc trưng nguyên hợp. Diễn xướng phô diễn vẻ đẹp dân gian qua cả nghệ thuật ngôn từ, âm nhạc và vũ đạo trong môi trường – không gian diễn xướng. Tính diễn xướng của văn học dân gian thể hiện khác nhau ở từng thể loại. Tùy vào thể loại mà phương thức diễn xướng tập trung vào lời nói, nhạc điệu hay tạo hình.
Đặc trưng truyền miệng là phương thức tất yếu của văn học dân gian, là cơ sở, đồng thời là thành phần quan trọng của quá trình diễn xướng. Diễn xướng đến lượt mình thúc đẩy sự phát triển và hoàn thiện của tác phẩm dân gian, khi đó, tạo thuận lợi cho con đường truyền miệng.
